Deliklere diş açmada kullanılan takım çeliğinden yapılmış ve sertleştirilmiş, üzerinde kesici dişler bulunan aletlere kılavuz denir. Bir kılavuz şu kısımlardan meydana gelmiştir.

Kılavuz ekseni : Kılavuz boyunca merkezden geçen doğrudur.

Pah : Vidalı gövdenin ucundaki konikleştirilmiş kısımdır.

Kesme yüzü : Sırtın ön tarafında, oluğun meydana getirdiği yüzeydir.

Dış merkez : Buna kılavuz ucu da denir ve kılavuzun koni biçimli ucudur. İmalat amacıyla yapılmış olup, daha ziyade küçük kılavuzların vidalı ucunda bulunur.

Oluk : Vida veya dişlerin kesici yüzeylerini elde etmek, kesilen talaşların çıkışını ve yağlamayı sağlamak için açılmış helis veya düz kanallardır.

İç merkez : Punta merkezi de denir. İmalat için kılavuzun alnına açılmış punta deliğidir.

Uç çap : Pah kırılmış kısmın ön ucundaki çaptır.

Kare : Kılavuz sapının köşeli ucudur.

Kılavuzla vida açmak makine işlerinde çok yapılan bir işlemdir. Kılavuzla mümkün olan en iyi kalitede diş açmak asıl amaçtır. Bununla birlikte talaşın dışarı atılması, kesici kenarların yağlanması, hız ve ilerleme arasındaki bağıntının kılavuz adımına göre tespiti gibi sorunlar kılavuz çekmeyi en zor tesviyecilik işlemlerinden biri haline getirmiştir.
Böyle olmasına karşın dişi vida çekmede dikkat edilecek en önemli hususlar kılavuzun tipi, kesme sıvılarının seçilmesi ve nihayet tesviyecinin kendi becerisidir. Kılavuzlar kolay kesmeli ve dişleri aynı ölçüde vidalar açmalıdır. Kılavuzlar hiçbir zaman deliğin içine doğru zorlanmamalıdır.
  

Vida Açmak

Bilindiği gibi vida, biri iç vida=somun, diğeri dış vida=cıvata olmak üzere iki ayrı parça üzerine açılır. İç vidalar yani somunlar kılavuz denilen aletle, dış vidalar yani cıvatalar pafta denilen aletle açılır veya seri olarak makinelerde üretilir. 


1.1 Kılavuzlar

Kılavuzlar yüksek kaliteli seri çelikten ( HSS ) yapılır. Bir kılavuzun dişleri ait olduğu vidanın sıfır profiline göre taşlanır. İyi bir kesme yapabilmeleri için yeterli talaş boşluğu verilerek kesmeyi sağlayacak ideal açılarla belirlenirler. Kılavuzların kesmesini ve çıkan talaşların akışını sağlamak için açılan talaş boşlukları düz ve helis şeklinde olur. Talaş boşlukları helis şeklinde olan kılavuzlara helis kılavuzlar, talaş kanalları aynı zamanda yağlamayı da kolaylaştırarak kesmeye tesir eder. Kılavuzlar el kılavuzları ve makine kılavuzları olmak üzere ikiye ayrılır. El kılavuzları elle, makine kılavuzları ise makinelerde; örneğin matkap, torna ve otomatik tornalarda çekilir.

1.1.1 El Kılavuzları

El kılavuzları içinde genel olarak üç adet kılavuz bulunan takımlar halinde yapılır. El kılavuzları, yumuşak malzemeler için üç kanallı, çelik türü malzemeler için dört kanallı yapılır. Bir kılavuzda kesme işini kılavuzun uç kısmındaki konik boyda bulunan dişler yapar. Konik kısımdan sonra gelen dişler vidanın içinde yataklanarak kılavuzun eksenel gidişine yardımcı olur.

1.1.2 Makine Kılavuzları

Makine kılavuzları el kılavuzları gibi olmayıp tek parçadan ibarettir. Helis ve düz olmak üzere ikiye ayrılır. Düz kanallı kılavuz, boydan boya delikler için, helis kanlı kılavuzlar da kör delikler içindir. Helis kılavuzlarda kanallar çıkan talaşların sıkışmadan dışarı atılmasını sağlar.



1.1.3 Kılavuz Çekmek

1.1.3.1 İşin Hazırlanması

Kılavuz çekilecek bir iş parçası her şeyden önce kusursuz bir şekilde bu işleme hazırlanmalıdır. İşin hızlanmasında deliğin uygun ölçüde delinmesi ve azına 90 derecelik havşa açılması önemlidir. Delik somunun diş dibi çapına göre delinir. Bir somunun teorik diş dibi çapı, vidanın sıfır profilindeki diş dibi çapıdır. Yapılan bütün iç vidaların gerçek diş dibi çapı teorik çaptan daima büyüktür. Aynı çapta olması halinde kılavuz sıkışır ve kırılır. Bu bakımdan iç vidalar yapılırken diş dibi çapına değil bundan daha büyükçe olan ve matkap çapı diye bilinen çapa göre delinir. Bir vidanın matkap çapı pratik olarak diş üstü çapının 0,85 ile çarpılması sonucu veya diş üstü çapından adımı çıkarmak suretiyle elde edilir.

Şayet bir deliğe boydan boya kılavuz çekilecekse, deliğin her iki tarafına da 90 derecelik havşa açılmalıdır. Havşa hem kılavuzun kolayca ağızlamasını sağalar, hem de vida azında çapak oluşmasını önler. Diğer taraftan kalınca bir malzemeye vida açılacaksa ve malzeme boydan boya delinecekse deliğe boydan boya kılavuz çekmeye gerek yoktur. Çünkü kılavuz oldukça pahalı bir takımdır. Gelişigüzel kullanılıp köreltilmemesi gerekir. Gereksiz yere uzun vidalar açmak ayrıca işçiliğin artmasına da sebep olur. Bu yüzden vidanın kullanılacak boyu kadar bir yere diş açılması gerekir. Bunun için diş açılacak boy vida çapın takriben 1,5 katı kadar olacak şekilde delik vidanın diş üstü çapı kadar genişletilmelidir. Şayet kör deliğe kılavuz çekilecekse kör deliğin yeteri kadar derin olması gerekir.

1.1.3.2 Elle Kılavuz Çekmek

Elle kılavuz çekerken her şeyden önce kılavuz kolunun iyi seçilmesi gerekir. Kolun deliği kılavuzun başına uygun olmalı ve bozuk olmamalıdır. Belli başlı kılavuz kolları şekilde görülmektedir. Üç delikli kılavuz kolu küçük kılavuzlar için uygun düşmemektedir. Çünkü kollardan bir taraf daha uzun, diğer taraf daha kısadır. Şayet çok dikkatli olunmazsa kılavuz kırılabilir. Kılavuz kollarının delik kısımları sertleştirilmiş olmalıdır. Aksi halde kısa zamanda delikler genişleyerek kol kullanılmaz hale gelir. 



1.1.3.3 Elle Kılavuz Çekerken Takip Edilecek İşlem Sırası

1, Kılavuz delik eksenine tam paralel olarak tutulur. Yavaş yavaş ekseninde döndürülerek işe ağızlatılır. Bu işlem yapılırken deliğin azının genişlememesine dikkat edilir.

2. Kılavuz takriben üç, dört diş ilerledikten sonra çevirme iki elle yapılarak birinci kılavuzla yapılan işlem biter.

3. İkinci ve üçüncü kılavuzlar da aynı şekilde çekilir.


Kılavuz çekerken arada bir kılavuz hafifçe geri çevrilerek çıkan talaşların kırılması sağlanır. Bu suretle talaşların kılavuz kanalında sıkışması önlenmiş olur. Körlenmiş kılavuzlarla kaliteli ve temiz bir vida açmak mümkün olmaz. Bunun yanında kılavuzun kırılma tehlikesi de vardır. Bu bakımdan kör kılavuzların bilendikten sonra kullanılması gerekir. Aksi halde kör kılavuzla vida çekilirken daha büyük bir döndürme kuvveti gerekir. Fazla kuvvetle çekilen kılavuz bir anda kırılabilir. Delik içinde kırlımı bir kılavuzun çıkarılması zor iştir. Ayrıca işin tamamen bozulması da söz konusu olabilir. Böyle bir zorlukla karşılaşmamak için kör bir kılavuzla vida çekmemek en doğru olanıdır. Kılavuzu çekerken çıkan talaşların kılavuzun kenarına sıkışma ihtimali yoksa, kılavuzu hiç geri çevirmeden çekip bitirmek gerekir. Çünkü dişlerin sivri uçları geri çevrilirken kırılabilir.


1.1.3.4 Kırılan Kılavuzun Çıkartılması

Kılavuzla vida çekerken bir anlık dikkatsizlik kılavuzun kırılmasına sebep olabilir. Bu gibi durumlarda kılavuzun delik içinde kalan kısmı çıkarılarak işin kurtarılması yönüne gidilir. Çünkü yapılmakta olan parça büyük emeklerle meydana geldiğinden hurdaya çıkarılması kolay düşünülmez. Delik içerisinde kılavuz parçalarını çıkarmak için ilk önce küçük parçalar bir çizecek ucu ile yerinden oynatılır, dökülür, daha sonra üç veya dört ayaklı ( kılavuzun ayak sayısına göre ) seçilir. Bir kılavuz sökme anahtarı alınır. Anahtarın ayakları kılavuzun kanlarlına sokurlu. Kılavuz ters yöne doğru çevrilerek çıkartılır.


1.1.3.5 Kılavuz Çekerken Dikkat Edilecek Noktalar

1. Buhar ve gaz gibi akışkanların geçmeyeceği bağlantılarda kullanılacak somunların diş dibi çapları gerçek değerlerinden biraz büyük delinir. Bu kural normal ve ince dişli metrik ve whithworth vidalar içindir.
2. Diş dibi çapını verecek matkabın doğru seçilmesine dikkat edilmelidir.
3. Gri döküm malzemelere diş dibi çapı büyük delinirse vidanın taşıma gücü düşer. Çünkü gri döküme kılavuz çekilirken kılavuz rayba tesiri yaparak vidayı bir miktar genişletir. Bu durum dişlerin zayıflamasına neden olur.
4. Kılavuz çekilecek deliğin her iki tarafına da 90 derecelik havşa açılır. Havşa çapının diş dibi çapından 2 mm daha büyük açılır.
5. Kılavuzun uç konikliği vida çekilecek malzemenin sertliğine göre uygun değerlerde seçilmelidir. Sert malzemeler için uç konik boyu fazla yani konik açısı en fazla 5 derece olmalıdır.
6. Kılavuzun talaş açısı vida malzemesine uygun olmalı. Çelik malzemelere yumuşak malzemeler için yapılmış kılavuz çekilmemelidir. Aksi taktirde kesici dişlerin uçları kolay kırılır.
7. Gri döküm malzemeler için nitrürasyon sertleştirilmiş özel kılavuzlar yapılmalıdır. Çok sayıda döküm malzemelere vida açılacaksa bu tür kılavuzları tercih etmekte fayda vardır. Çünkü döküm malzemeler kılavuzları çabuk aşındırmaktadır.
8. Kılavuz çekerken HSS çeliğinden olmasına ve dişlerinin sırtının taşlanmış olmasına dikkat edilmelidir.
9. Kılavuz kördeliğe çekilecekse deliğin derinliği vida boyu + 0,7 x d kadar olmalıdır.
10. Kılavuz deliğin tam ekseninde ağızlatılmalıdır. Bunun için kılavuzun dikliği başlangıçta birkaç yönden gönye ile kontrol edilmelidir.
11. Kılavuz kolunun her iki tarafına yapılan baskı eşit olmalıdır. Aksi halde kılavuz eğik ağızlar.
12. Kılavuzun kendine yol açıp yani deliğin içinde iki üç diş gidince artık eksenel bir baskıya gerek kalmaz. Sadece dikkatlice döndürülmesi yeter.
13. Kılavuzun konik kısmındaki kesici dişler körelmiş ise iyi kesmez. Kılavuz zorlanır. Kılavuzun silindir kısmındaki dişler sıkışır. Bunun için körelmiş kılavuzların bilenmesi gerekir.
14. İkinci ve üçüncü kılavuzlar elde birkaç diş ilerletildikten sonra kılavuz koluna takılması tavsiye edilir. Aksi halde kılavuz hatalı ağızlayabilir.
15. Kılavuzlar numara sırasına göre çekilir. Yani önce bir, sonra iki, en son üç kılavuz çekilir.
16. Mecbur kalmadıkça geri çevirerek talaş kaldırma denilen olayı yapmamak gerekir. Çünkü kılavuzun diş uçları tersten zorlanınca kırılır.
17. Çelik cinsi malzemeler için dört kanlı kılavuz kılavuz, yumuşak malzemeler için ise üç kanallı ve talaş açısı büyük kılavuzlar yapılmıştır. Yanlışlıkla çelik malzemelere üç kanlı kılavuz çekilmemelidir.
18. Kılavuzun kolunun deliği bozuk ve genişlemiş olmamalıdır. Kol olarak ayarlı veya küresel kol seçilmelidir.
19. Kör deliklerin dibine yığılan talaşları bir iki kez temizlemek gerekir. Aksi halde yeterli derinlikte vida açılmamış olur.
20. Döküm, pik, pirinç ve magnezyum gibi kaba dokulu ve kırılgan malzemelere kılavuz çekerken yağ kullanılmaz. Bunların dışında kalan bütün malzemelere kılavuz çekerken mutlak suretle yağ kullanılmalıdır. Yağ kılavuzun kesmesini kolaylaştırır. Körelmesini önler. Vida yüzeyinin temiz çıkmasını sağlar.



1.2 Pafta Çekmek

1.2.1 Paftalar

Paftalar kılavuzlardan farklı takımlardır. Elde bir somun yaparken üç adet kılavuz
kullanıldığı halde bir somunun cıvatasını yaparken sadece bir pafta kullanılır. Paftalar da kılavuzlar gibi yüksek kaliteli sert çeliklerden ( HSS ) ile ekstra kalite çeliklerinden ( HSSE ) yapılır. Ekstra kalite çeliklerinden ( Emo5V3 ) yapılan paftalar alaşımlı ve dayanıklı çelikler ile paslanmaz asitlere karşı dayanıklı özel çelikler için kullanılır.

Kesici ağızların sayısı paftanın büyüklüklerine göre 3 ila 6 arasında değişmektedir. Ağızlardaki talaş açılırı talaş boşluğunu oluşturan kısmın kavisi ile meydana gelmiştir yani talaş boşluğunu oluşturan deliğin çapının kavisi aynı zamanda talaş açısını meydana getirir .

Paftanın ağız payı işi kavramasını sağlar bu pah çelikler için 60 pirinç ve diğer yumuşak metaller için 90 .buradan pirinç malzemeler için yapılmış paftalarla çeliklere vida açılamayacağı açıkça ortaya çıkmaktadır böyle bir yanlışlığa meydan vermemek için pafta yapan firmalar pirinç için yapmış oldukları paftaların üzerine pirinç simgesi olan ( Ms )sembolünü yazarlar.

Paftalar, kapalı, yarıklı ve açık olmak üzere 3 tipte yapılmaktadır. Kapalı tip pafta, sabit çapta vida açar. Yarık tip pafta gerektiğinde yarık yerinden taş ile kesilerek ayarlı pafta şekline sokulabilir. Açık tip paftalar ile vida çapı ayarlanabilir. Açık olan ağız kısmına basan vida sıkılınca pafta bir miktar açılarak açmış olduğu çapı büyütür. Bu ayarda bir kaba talaş alınır. Serbest bırakılarak ikinci çekişte vida temiz ve tam ölçüsünde çıkar. Bu yüzden buna ayarlı pafta denir.

1.2.2 Pafta Kolları

Paftalar şekilde görüldüğü gibi pafta koluna takılarak kullanılır. Pafta kolları gövde ve kollar
olmak üzere iki kısımdan meydana gelir. İdeal bir pafta kolunun gövde ve kol kısımları çelikten yapılmalı ve temiz işlenmiş olmalı. Kolların tam gövdenin ekseninde olması gerekmektedir. Aksi halde pafta çekerken hakimiyet sağlamak zorlaşır. Pafta kollarının uzunlukları kullanılacak olan paftanın büyüklüğüne göre uygun olmalıdır. Bu yüzden çeşitli büyüklüklerde pafta kolları vardır.

1.2.3 Pafta Çekilecek İşin Hazırlanması

Pafta çekilecek işin hazırlanmasında iki önemli nokta vardır. Bunlardan birincisi işin çapı
diğeri de işin ucuna takılması gereken pahtır. Nasıl ki bir somun yapılırken diş dibi çapı bir miktar büyük deliniyorsa aynı şekilde pafta çekilecek parçanın çapı da bir miktar küçük yapılır. Böylece paftanın diş dipleri vidanın diş üstü çapından talaş alamayacağından, vidanın diş üstü düz çıkar. Böylelikle paftanın kırılma tehlikesi ortadan kalkar. Sonuçta temiz bir vida elde edilir. İşin hazırlanmasındaki ikinci nokta işin ucuna 60 derecelik bir pah kırılmasıdır. Eğer bir vidanın ucuna yanlış olarak gelişigüzel bir pah kırılırsa paftanın ağızlanması zorlaşır.

1.2.4 Paftanın Çekilişi

Paftalar aynen kılavuzlar gibi başlangıçta eksensel bir baskı ile yavaş yavaş döndürülerek
ağızlatılır. İki diş kavratıldıktan sonra normal çevrilerek çekime devam edilir. Kılavuzlarda olduğu gibi zorunlu olmadıkça pafta geri çevrilmemeli. Aksi halde pafta dişleri kırılabilir

1.2.5 Pafta Çekerken Dikkat Edilecek Hususlar

1. Açılacak vidanın adımı 2 mm’ den küçük ise normal pafta tercih edilir. Şayet adımı 2 mm’ den büyük bir vida açılacaksa açık bir pafta yani ayarlı bir pafta tercih edilmeli.
2. Pafta keskin olmalı, dişleri kırık olmalı. Aksi halde vida bozuk çıkar.
3. Vida çekilecek malzemenin cinsine uygun bir pafta seçilmeli.
4. Pafta koluna takılmadan önce iyice temizlenmeli.
5. Pafta çekerken eğik ağızlamamasına çok dikkat edilmeli.
6. Paftanın her iki koluna bilhassa eşit kuvvet uygulanmalı. Aksi halde pafta eğilerek vidanın azının bozulmasına neden olur.
7. Pafta aynı yöne çevrilerek vida bitirilmeli.
8. Pafta çekerken mutlak suretle kesme yağı kullanılmalı.
9. Gri döküm, pirinç, magnezyum gibi kırılgan ve kalın dokulu malzemelerde pafta ve kılavuz çekerken kesme yağı kullanılmaz. Aksi halde malzemeden çıkan ince tozlar yağ ile karışarak koyu bir sıvı oluşturur. Bu da paftanın ve kılavuzun çabuk körelmesine yol açar.